قلعه ضحاک فسا
در حدود ۳ کلیو متری جنوب شهر فسا ، تپـّه ای خاکی وجود دارد که ساخت آن توسط طبیعت انجام نپذیرفته است و در واقع تلی است که در اثر تخریب بناهای خشتی وگلی اعصار گذشته ایجاد شده است.
تــّل ضحاک حدود ۲۵ متر ارتفاع دارد ودر اطراف آن تا محوطه ی خندق، سفالها ،آجرها وآثار فراوانی به چشم می خورد . این محوطه در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ شمسی ذیل شماره ۱۵ آثار باستانی ایران به ثبت رسیده و بارها توسط کاوشگران و باستان شناسان خارجی وداخلی به گونه های مختلف مورد بررسی وکاوش قرار گرفته که طی این کاوشها آثار و اشیاءی فراوانی از دورانهای مختلف به دست آمده است.
در مورد اینکه تـل ضحاک در اصل چگونه بنا یا محلـّی بوده ،عقاید مختلفی بیان شده که به طور اختصار عبارتند از :
الف) ویلیام اوزلی برادر سر گور اوزلی (سفیر انگلیس در عهد قاجاریه)در سال۱۲۲۷ـ۱۲۲۶ به فسا مسافرت کرد وی امید داشت در فسا قبر کوروش را بیابد ولی اینگونه نشد. ودر دو میل دورتر تل ضحاک را دید و اظهار داشت ممکن است بر فراز این تپه در گذشته قصر یا کاخی وجود داشته است
ب) فلاندن و کوست فرانسوی که در سال ۱۲۵۷ ه ـ ق از فسا دیدن کرده اند ضمن اظهار تردید در مورد سخن باستان شناسانی که این تل را ((شهــر کوروش )) و محــل پایتـخت عظیم هخامنشــی گفــته اند ، می نویسند: از وضع ظاهری تل ضحاک چنین بر می آید بنای خاکی در این محل وجود داشته است ، لیکن این حدس چندان قوی نیست و ممکن است اهالی فسا که بدان نزدیکترند سنگ ومصالحش را کنده و برده باشند، شاید برحسب قدیم از خشت وگل بوده و سطح خارجی آن از آجر و در اثر بارانهای متمادی به شکل توده وتلـّی در آمده است چه هنوز در اطراف بنا تکـّه های آجر دیده می شود.
ج ) سر اورل استین انگلیسی در سال ۱۳۱۳ ه ـ ش به کاوشهایی در محدوده ی شهرستان فسا دست زد وی در تل ضحاک تعدادی ظروف سفالین پیش از تاریخ و اعصار بعد از آن از دل خاک بیرون کشید و با کشف بسیاری از لوازم و وسایل زندگی بعد از اسلام ، آبادانی فسا را تا دوران خلفای عباسی گواهی کرده است وی بنای تل ضحاک را زیگورات ایلامی میداند که مار پیچ آن در اثر گذشت زمان از بین رفته و صورت مخروط به خود گرفته است و گورهای کشف شده در پای این زیگورات به هزاره سوم و چهارم قبل از میلاد تعلق دارد.
د ) در فارسنامه ناصری در توصیــف شهــر فسا که همان تــل ضحــاک بوده به نــل از منا بع قدیمی تر می نویسد:
شهری بزرگ بود،{که} قلعه ای در میان داشته و خندقی عمیق بر گرد{دور} آن قلعه بود ودر میان آن قلعه شاه برجی از خشت خام و گل ساخته بودند که بعد از خرابی چندین ساله که شماره اش را خدا می داند از آن شاه برج ، تل بزرگی باقی مانده است که اکنون به اندازه ۱۵ ذرع از ارتفاع آن باقی است و{ارتفاع آن} از دامنه تا سر آن از ۳۵ ذرع بیشتر است و خندق گرد آن شهر {هنوز}باقی است ودر سالهای تر{پر باران} تا نیمه ی آن پر آب شود ودر میان این قلعه وشهر زراعت کنند .
هـ ) در پاییز ۱۳۳۹ شمسی ضمن کاوشهای علمی اداره ی کل باستان شناسی فارس که بوسیله آقای فریدون توللی انجام می گرفت، ته ستونی متعلق به دوران هخامنشی از سنگ سیاه در ۴ کیلو متری جنوب فسا کشف گردید و در مجاورت ان سنگهای عظیم و مـــدّورشبیه سنگها و زیر ستونهای تخت جمشید و پاسارگاد به صورت احجار جوش خورده ی کرشکی (؟) به طور نیم شکسته و شکسته از زیر سنگ وبنای گچ وسنگی متعلق به قرن پنجم هجری قمری ظاهر گشت و به مسافت ۳ کیلو متری سنگهای فوق احجار عظیم دیگری هم در برابر بقعه امامزاده حسن پیدا شد و آقای توللی اظهار داشته که هخامنشیان بنای دیگری نیز در مجاورت قریه فیروزادمرد داشته اند.
فریدون تولـّلی در یکی از گزارشهای باستان شناسی خود می نویسد: ظاهرا وجود یک طبقه نسبتا ضخیم خاکستر، در سطح معینی از طبقات پیاز مانند superpose این تپـّه عظیم، چنین گواهی می دهد که شهر باستانی فسا یا تل ضحاک امروز در گذشته به علل نامعلومی دستخوش حریقی بس سهمگین گشته و طبعا قسمت عمده اشیاء و وسایل زندگی ساکنین آن به سبب عدم انتقال در زیر سقف و ستونهای فرو ریخته به یادگار مانده است و شک نیست که اکتشاف تدریجی این گونه یادگارهای خونین و غم آلود ، به شناختن تاریخ ونحوه زندگی مردم آن اعصار کمک بزرگ تواند کرد… و گمانه زنی های چندی که سال گذشته {۱۳۳۸} اینجانب به دستور اداره کل باستان شناسی در تل ضحاک و اتلال پیرامون آن انجام دادم، …سبب پیدایش قطعاتی چند از بهترین نمونه ظروف سفالی و لعابدار دوران ساسانیان و اوایل اسلام گردید.
علاوه بر آثار و اشیایی یاد شد ه می توان به اشیای زیرکه از تل ضحاک کشف شده اشاره نمود
ـ مجسمه آفرودیت از جنس مرمر یونانی که توسط اشتاین کشف گردید.
ـ جام سفالی فیروزه رنگ با لعاب مینایی
ـ ظروف مینایی برجسته
ـ دو عدد قبـّه طلا متعلق به دسته صندلی شاهی
ـ و ابزار زندگی و همچنین سکـّه هایی از دورانهای مختلف
